آداب و رسوم و آیین های بازمانده از پیشینیان بافق در ماه محرم، قرنهاست که همچنان دست نخورده باقی مانده است.
به گزارش عصر بافق؛ ماه محرم که از راه می رسد خون تازه ای در کالبد بشریت مخصوصا شیعیان و عاشقان سرور و سالار شهیدان کربلا دمیده می شود و مسلمانان شیعه مذهب را به تکاپو وا می دارد تا تکایا، مساجد و اماکن عزاداری را با عشق به مولایشان حسین(ع) آماده کنند.
شهرستان بافق هم از این قاعده، جدا نیست و علاوه بر مهیا سازی اماکن، سوگواری هم آداب و سنتی دارد که در ماه محرم جان تازه ای می گیرد تا نسل امروز با رسوم و نحوه عزاداری که از گذشتگانشان به ارث مانده بیشتر آشنا شوند.
از زمان گذشته آنگاه که بافق ‘قصبه طیبه’ نامیده می شد و سال های پس از آن 2 محله معروف در این شهر وجود داشته و دارد که به لرد و قلعه معروف بوده و است و این دو محله تا اوایل انقلاب اسلامی همواره اختلافاتی هم با یکدیگر داشتند و این اختلاف و نزاع ها در ایام محرم مخصوصا تاسوعا، عاشورا و 13 محرم به اوج خود می رسید.
هر 2 محله دسته های بزرگ سینه زنی و عزاداری داشتند که پس از تمرین و نوحه خوانی به سمت امام زاده عبداالله بن موسی کاظم که چون نگینی در وسط شهر بافق خود نمایی می کند به حرکت در می آمد و بر سر اینکه کدام یک زودتر وارد صحن بشوند اختلاف داشتند و هر دسته خود را برتر از دیگری می دانست و گاهی دامنه این اختلاف آنقدر بالا می گرفت که به کتک کاری و نزاع دستجمی منجر می شد.
این روش تا مدتی بعد از پیروزی انقلاب هم ادامه داشت تا اینکه رئیس پلیس وقت برنامه ریزی انجام می دهد که هر سال یک محله، اول وارد صحن امام زاده شود و سال بعد هیئت عزاداری دیگر.
عزاداری هر دو محله به سبک سنتی انجام می شد که عمدتا سینه زنی، تعزیه، جوش دوره، اجغه زنی و مداحی بود که به طرز سنتی و با نوحه های سوزناک و حزن آور اجرا می شد.
اسب و شتر که کودکان بر آن سوار بودند به نشانه اسرای خردسال کربلا پشت سر دسته عزاداری حرکت می کرد و زنان هم شیون کنان از پی این کاروان نمادین اسرا ،بعضا با پای پیاده به راه می افتادند.
هم اکنون نیز در کمال آرامش آیین های ماه محرم، همه ساله به شیوه سنتی و رسوم بر جای مانده از پیشینیان در جای جای شهرستان بافق برگزار می شود و دیگر از اختلافات کهنه خبری نیست و آن 2 هیئت عزاداری به دهها دسته در محلهای مختلف شهر افزایش یافته است.
در نخستین روز از ماه محرم، مردم بافق به ویژه جوانان و نوجوانان با پوشیدن لباس سیاه ،نصب پرچم و بیرق عزا و سیاه پوش کردن سر در اماکن مذهبی،اداری و تجاری به استقبال این ماه عزا می روند و حتی زنان در محله های مختلف خشت و اسپند جلوی در منزل خود می گذارند تا به عقیده خودشان دسته عزادار که از مقابل منزل آنها عبور می کند چشم نخورد و به سلامت، عزاداری ابا عبدالله الحسین (ع) را انجام دهند.
عده ای از جوانان پر شور حسینی نیز از هم اکنون به دنبال فراهم کردن پارچه و ابزار و سازه های لازم برای بر پایی خیمه ها هستند تا اینکه در روز عاشورا بیش از 10 خیمه که نماد خیمه های امام حسین (ع) است در مقابل امازاده عبدا… این شهر بر پا شده باشد و ظهر عاشورا افرادی که در نقش امویان و یزیدیان لباس قرمز پوشیده و سوار بر اسب هستند آنها را به آتش بکشند و چشمان سوگوار مردم عزا دار را پر از اشک کنند.
این خیمه ها ظهر عاشورا در اجرای تعزیه از سوی به اصطلاح یزیدیان به آتش کشیده می شود و به صورت نمادین کودکان و یتیمان سالار شهیدان به اسارت گرفته می شوند.
رسم دیرینه نخل بندی نیز از دیگر آداب این ماه است، نخل، نماد پیکر پاک امام حسین (ع) است و چون در زمان های قدیم برای تزیین تابوت از برگ های درخت خرما استفاده می شده، نام نخل را برای خود جاودان کرده است البته در برخی نقاط کشور که شاخه نخل وجود ندارند به آن نقل می گویند که نماد انتقال جسم قطعه قطعه شده قافله سالار شهدای کربلاست.
مراسم نخل برداری و یا نخل گردانی که کهن ترین آیین عزاداری در بافق است با مفهوم تشییع پیکر مقدس سید الشهدا (ع) هم در روز عاشورا و هم سوم امام ( سیزدهم محرم) برگزار می شود و یکی از پیر غلامان امام حسین بر بالای نخل قرار می گیرد و مرتب سنج می زند و انبوه عزاداران حسینی این نخل تقریبا نیم تنی را از جای خود بلند می کنند و در همان محوطه به گردش در می آورند و نوحه سرایی و عزا داری می کنند.
عزاداری سید و سالار شهیدان امام حسین (ع) در شهرستان بافق به طور عمده در دهه اول محرم همراه با آیین ویژه ای برگزار می شود و هنوز رنگ و بویی از سنت های دیرینه مثل سینه زنی، جوش دوره، اجغه زنی ،تعزیه خوانی و راه اندازی کاروان اسرا سوار بر شتر برهنه، در سوگواری ها به چشم می خورد.
از این روست که هر سال در این دهه مردم از نقاط مختلف استان یزد و سایر شهرستانهای همجوار مثل بهاباد، کوهبنان و منطقه نوق و سی ریز از توابع استان کرمان برای شرکت در این مراسم به بافق سفر می کنند.
گرچه این بخش از فرهنگ هم از تاثیر تکنولوژی و رسوخ سایر فرهنگ ها در امان نمانده و در برخی از زمینه ها، فقط جلوه هایی از آن ها در اذهان بزرگسالان باقی مانده و نسل جدید از آن ها بی خبرند اما در سال های اخیر گوشه هایی از این اداب و سنن به اجرا در می آید تا جوانان و نو جوانان با آنها آشنا باشند و امروزه قشر جوان بافقی با عشق به سبک آبا و اجداد خود عزاداری می کند.
در تمام محله های کوچک و بزرگ شهر بافق هیات های سینه زنی شکل می گیرد و دستجات با نظم و ترتیب خاص از محله خود با نوحه سرایی وسینه زنی از اول تا دهم محرم و همچنین سومین روز شهادت حضرت ابا عبدا… احسین (ع) به سمت امام زاده عبدا… این شهر حرکت می کنند و زنان و مردم عزا دار سیاه پوش نیز با سینه زنی ملایم و تکرار دَم نوحه آرام آرام مسیر را ادامه می دهند.
دسته های سینه زنی که به صحن و سرای امام زاده عبدا… بافق وارد می شوند با توقف کوتاه در این مکان و ریتم سه ضرب به سر و سینه می زنند و مردم اعم از زن و مرد هم با آنها هم نوا می شوند و به عزا داری می پردازند و اینجاست که کودکان هم رسم ادب و عزاداری حضرت امام حسین (ع) را می آموزند.
گویند هیئت زنجیرزنی بافق را مرحوم غلامجسین قاسم زاده بنیان گذاشت، او در سفری که به کربلای معلی داشت، هیئت زنجیر زنی را دیده بود و پس از بازگشت به بافق عده ای از عزاداران را جمع کرد و آن ها را در منزل خود تمرین داد تا زنجیر زنی بیاموزند و از طرفی شیوه سینه زنی و سبک عزاداری سنتی همچنان در نسل کودک، نوجوان و جوانان برای تنوع عزاداری باقی بماند.
ابتدا با زنجیرهای طولی زنجیر می زدند و عزاداری می کردند و در نخستین سال تشکیل هیئت مرحوم غلامحسین در روز اربعین حسینی دسته زنجیر زنی و عزاداران از محله لرد حرکت کردند و به خانه مرحوم شریفی، جنب حسینیه «حوض بازو» رفتند که همه ساله مراسم روضه خوانی برپا می شد.
کم کم زنجیرهای افشان، جایگزین زنجیرهای طولی شد و از محلات مختلف هیئت های زنجیرزنی حرکت کردند و در تکایا و حسینیه ها به سوگواری پرداختند که همچنان ادامه دارد.
جوانان برای دهه اول محرم، دوخت پیراهن مخصوص سفارش می دهند به طوریکه کمی بزرگتر از طول و عرض زنجیر، پشت آن باز باشد که زنجیر بر قسمتی از پشت بدن عزادار برخورد کند تا عشق و علاقه خویش را به ارباب بی کفن خود ابراز کند و به دشمن دین اسلام نشان دهد که تا نام امام حسین (ع)در کشور ایران طنین انداز می شود، نظام جمهوری اسلامی ایران آسیب نخواهد دید.
امروزه هر محله هیئت زنجیرزنی و سینه زنی دارد و شب های دهه اول محرم، عصر و شب تاسوعا و روز عاشورای حسینی و سوم شهادت امام حسین (ع) در نظام نوبت بندی به حرکت در می آیند و به رسم عزاداری این امام مظلوم بر سر و سینه می زنند.
دسته های عزاداری اعم از زنجیر و سینه زنی همراه با نوحه سرایی از هر نقطه شهر حرکت کنند خود را به صحن امام زاده می رسانند و در میان خیل عظیم جمعیت لحظه ای عزاداری می کنند و از در دیگر خارج می شوند و جای خود را به دسته بعدی می دهند.
عزاداران حسینی در روز تاسوعا به دو دسته تقسیم می شوند و با اشعاری محزون در حالیکه به سینه می زنند و یک پای خود را جلو و پای دیگر را به عقب و سپس پای راست بلند کرده و به زمین می زنند به دور علمی که وسط محل عزا داری نصب شده می چرخند.
این نوع عزاداری نیز نمادی از حرکات محزون طایفه بنی اسد است که هنگامی که برای دفن شهدای کربلا با پای پیاده به قتلگاه رسیدند، آفتاب داغ آن سرزمین آنقدر شن و ریگ های آنجا را داغ کرده بود که مجبور بودند یک پا را از زمین بردارند و پای دیگر را بگذارند و مرتب این کار را تا پایان جمع آوری و دفن شهیدان کربلا انجام می دادند.
در این روز همچنین برای افرادی که در طول سال یعنی از محرم پارسال تا تاسوعای امسال از دنیا رفته اند جوش دوره می زنند.
هنگام جوش زدن برای متوفی ابتدا اسم او را را اعلام و سپس با اشعار ‘یا مظلوم حسینم یا محروم حسینم، ای بی کفن حسین وای دور از وطن حسین وای’ جوش دوره می زنند و از او یاد می کنند.
هر محله به دین ترتیب از درگذشتگان محل خود در مراسم سوگواری امام حسین (ع) یاد می کند.
برای زنانی که از دنیا رفته اند جوش نمی زنند فقط اسم او را اعلام کرده و برایش فاتحه می خوانند.
در تاریخ منقول است که پیکر شهدای کربلا سه شبانه روز در میان آفتاب و ریگ های گرم کربلا افتاده بود و کسی جرات نمی کرد اجساد مطهر آن ها را دفن کند تا این که زنانی از قبیله بنی اسد که در آن حوالی زندگی می کردند در هیئتی ناشناس و در لباس مردانه برای تشییع و تدفین شهدا حرکت کرده و پیکر شهدای بی سر که توسط امام سجاد (ع) شناسایی شدند را دفن کردند.
پس از آن واقعه در تعدادی از شهرهای شیعه نشین از جمله شهر بافق، همه ساله گروهی از افراد ظهرروز عاشورا در قالب هیئتی به نام بنی اسد به عزاداری می پرداختند.
عزاداران بافقی عبای سیاه بر تن کرده، آستین های خود را بالا می زدند و کمر خود را با شال می بستند و در حالی که بیل و کلنگ در دست و حصیر همراه داشتند، عزاداری و نوحه سرایی می کردند و در پایان در یکی از قبرستان های نزدیک رفته و به طور نمادین شهدای کربلا را دفن می کردند.
هئیت ویژه تعزیه از سال های قدیم در بافق و روستاهای تابعه شکل گرفته و با پیر شدن افراد جای آنها را جوانان این هئیت می گیرند.
این هئیت در ظهر روز عاشورا با پوشیدن لباس عرب و در نقش های یاران امام حسین و فرماندهان لشکر یزید گوشه ای از واقعه جانگداز کربلا را به نمایش می گذارند.
هنگام اجرای تعزیه زن و مرد و پیر و جوان به یاد مصیبت های امام حسین و زینب کبری(س) اشک ماتم می ریزنند .
هم اینک بیش از 80 هیات مذهبی در این شهرستان فعالیت دارند که این روزها خود را برای مراسم عزاداری سالار شهیدان کربلا آماده می کنند.
به گفته لیلا رنجبر رئیس میراث فرهنگی بافق ،مقدمه ثبت ملی اجغه زنی در فهرست آثار معنوی کشور فراهم شده است.
بافق با جمعیتی افزون بر 40 هزار نفر در فاصله 110 کیلومتری یزد واقع شده است.
گزارش : علی عسکری