یکی از آداب و رسومی که از بچگی ها به یاد دارم و هنوز در بین مردم رواج دارد عقیقه کردن است. همیشه زمان عقیقه کردن حرف و حدیث ها شروع می شد : چند سالش باشد، شاخش سالم، استخوان هایش را در پارچه سفید بگذارند، پدر و مادر نباید بخورند و……
برخود لازم دانستم که بررسی بر این موضوع برای آگاهی بیشتر خودم و خوانندگان گرامی داشته باشم.
معنای عقیقه کردن چیست؟
جواب این سؤال در کتاب مجمع ‌البحرین در دو احتمال آمده است: اول اینکه عقیقه به مویی گفته می‌شود که در زمان تولد بر سر نوزاد روییده است و چون معمولا در روز هفتم این مو را می‌تراشند و گوسفندی برای او قربانی می‌کنند، به همین دلیل به آن قربانی، عقیقه می‌گویند. دومین احتمال این است که کلمه «عقیقه» به معنی شق‌ کردن و شکافتن است و چون گلوی حیوان در موقع قربانی ‌شدن شکافته می‌شود، به آن عقیقه می‌گویند.
چرا به عقیقه کردن سفارش شده؟
یکی از سنت‌های اسلام برای دور کردن بلا و بیماری از انسان، قربانی ‌کردن گوسفند به ‌عنوان عقیقه است. در کتاب مفاتیح ‌الجنان روایتی از امام صادق علیه السلام  نوشته شده مبنی بر اینکه آن حضرت درباره عقیقه کردن فرموده است: «بلا به‌ طور دائم روی سر بچه در حال گردش است و عقیقه، از سر او دور می‌کند.» در جلد ششم کتاب کافی هم روایتی با همین مضمون نوشته شده که امام باقر علیه السلام فرموده است: «عقیقه، نوزاد را از مبتلا شدن به انواع بلاها حفظ می‌کند». اما باید توجه داشت که دورکردن بلا از طریق عقیقه، به ریختن خون حیوانی از جنس گوسفند یا بز یا شتر بستگی دارد و صدقه‌ دادن جای عقیقه را نمی‌گیرد.
آیا می شود به جای ذبح پول آن را فقط بدهیم؟ در کتاب بحارالانوار نوشته شده از امام جعفر صادق(ع) پرسیدند: «ما برای عقیقه، گوسفندی را پیدا نکردیم. آیا اجازه می‌دهید که قیمتش را صدقه بدهیم؟» امام (ع) در جواب آنها فرمودند: «جست‌وجو کنید تا گوسفندی پیدا کنید. زیرا خداوند متعال ریختن خون گوسفند به این منظور و خوراندن طعام به دیگران را دوست دارد.»
عقیقه کردن مستحب است یا واجب؟
عقیقه کردن برای کودک، کار مستحبی است که بارها بر آن تأکید شده است، البته این دستور مخصوص افرادی است که توان انجام آن را داشته باشند. بعضی از فقیهان و عالمان دین هم عقیقه‌کردن را واجب دانسته‌اند.
امام ‌صادق (ع) در مورد عقیقه ‌کردن در خانواده‌های فقیر و غنی فرموده است: «عقیقه کردن برای کسی که از لحاظ مالی توانگر باشد لازم است. اگر کسی فقیر و تهیدست است، بعد از اینکه فقرش برطرف شد این کار را انجام بدهد، اما اگر فقیری هیچ وقت ثروتمند نشد بر او تکلیفی نیست که عقیقه کند. همچنین اگر برای او عقیقه نکنند، تا وقتی که برای او قربانی کنند، قربانی از عقیقه کفایت می‌کند».
چه حیوانی را می‌توان عقیقه کرد؟
عالمان دین معتقد هستند که بهتر است حیوانی که عقیقه می‌شود، شتر یا گوسفند و یا بز باشد. در عین حال سفارش شده است که اگر عقیقه گوسفند است، بهتر است که سن او کمتر از ۶ماه نباشد. اگر عقیقه بز است، خوب است که سن او بالاتر از یک سال باشد و اگر شتر را عقیقه می‌کنید، باید ۵ سال یا بیشتر داشته باشد.
بیمار باشد اشکال دارد؟
سلامت حیوانی که عقیقه می‌شود، نکته مهمی است که باید مورد توجه قرار بگیرد. شرایط سلامت حیوان عقیقه شبیه صفات قربانی حاجی‌هاست. مثلا نباید گوشش بریده باشد، کور نباشد، خیلی لاغر و نحیف نباشد، شاخ حیوان شکسته نباشد، تا حدی لنگ نباشد که راه رفتن برایش سخت باشد. البته علامه مجلسی در کتاب حلیه‌المتقین نوشته است که «براساس حدیث معتبری از امام‌ صادق(ع)، عقیقه همانند قربانی نیست. هر گوسفندی که باشد، برای عقیقه کردن خوب است.»
حیوان برای عیقیه نر باشد یا ماده؟ به نقل از امام صادق(ع) : که آن حضرت فرموده است: «اگر فرزند، پسر بود برای او حیوان نر عقیقه کنید و اگر فرزند، دختر بود برای او حیوان ماده، عقیقه کنید.» البته علامه مجلسی با استناد به بعضی از احادیث نوشته است که عقیقه کردن گوسفند نر برای فرزند، چه دختر باشد و چه پسر، بهتر است. اما اگر برای هر دو، گوسفند ماده هم عقیقه شود، خوب است. چرا که در کتاب کافی روایتی نوشته شده مبنی بر اینکه از امام ‌صادق(ع) در مورد عقیقه دختر و پسر سؤال کردند و آن حضرت پاسخ داد: «عقیقه برای دختر و پسر، یکسان است و فرقی ندارد.» یعنی ضرورت ندارد که حتما برای دختر، عقیقه ماده و برای پسر، عقیقه نر کشته شود. این سفارش در کلامی از پیامبر اکرم (ص) در کتاب مستدرک‌الوسائل هم آمده است، آنجا که فرموده است: «اَلعَقیقَهُ شاهّ مِنَ الغُلام وَ الجاریه سواءً ؛ یک گوسفند است و پسر و دختر در این جهت مساوی هستند.»
تراشیدن سر نوزاد برای عقیقه:
در بسیاری از روایت‌هایی که درباره عقیقه در روز هفتم تولد آمده، تراشیدن سر نوزاد هم در این‌ روز سفارش شده است. براساس بعضی از این روایت‌ها، بهتر است که اول سر نوزاد را بتراشند و بعد از آن برایش عقیقه کنند. البته خوب است که همه این کارها در روز هفتم تولد او انجام شود.
کی عقیقه کنیم بهتر است؟
به‌ طور کلی، عقیقه کردن حد و مرزی از لحاظ زمانی ندارد. یعنی اگر برای نوزادی عقیقه نشد، بهتر است تا قبل از رسیدن او به سن بلوغ این کار انجام شود. اگر این هم ممکن نبود، خوب است که خود فرد برای خودش عقیقه کند. حتی در روایات سفارش شده که خوب است برای امواتتان عقیقه کنید.
البته مستحب موکد است که عقیقه کردن در هفتمین روز تولد انجام شود، همانطور که پیامبر اسلام (ص) و امامان معصوم علیهم‌السلام این سنت را داشته‌اند. اما اگر عقیقه کردن با داشتن عذر و حتی بدون عذر موجه در روز هفتم تولد انجام نشد، مستحب بودن این کار از بین نمی‌رود. حتی اگر کودک از دنیا برود، باز هم مستحب است که پدرش برای او عقیقه کند. در همین مورد در کتاب حلیه المتقین نوشته شده که شخصی از امام صادق(ع) پرسید: «اگر فرزندی در روز هفتم بمیرد، باید برایش عقیقه کنیم؟» حضرت فرمود: «اگر قبل از ظهر از دنیا برود عقیقه ندارد، اما اگر بعدازظهر بمیرد عقیقه دارد.» . نکته قابل توجه دیگر این است که اگر کسی نمی‌داند که برای او عقیقه کرده‌اند یا نه، بهتر است که برای خودش عقیقه کند.
این دستور در حدیثی آمده است، آنجا که مرد مسنی به خدمت امام صادق(ع) رفت و از آن حضرت پرسید: «نمی‌دانم پدرم برای من عقیقه کرد یا نه!» و آن حضرت فرمود: «عقیقه کن.» آن مرد به دستور امام‌صادق(ع) عمل کرد، در حالی ‌که در سن پیری بود.
عقیقه پیامبر اکرم(ص) برای نوه‌هایش:
در کتاب بحارالانوار روایتی نوشته شده با این مضمون که حسین پسر خالد نقل کرده که امام‌ رضا (ع) درباره سنت عقیقه در خانواده رسول اکرم(ص) تعریف کرده است که روز بیست ‌و دوم ماه رمضان بود و ۷ روز از به دنیا آمدن امام‌ حسن (ع) می‌گذشت. جبرئیل(ع) برای تبریک و تهنیت این تولد مبارک، بر پیامبر اسلام (ص) وارد شد و سفارش کرد که حضرت، کودک را نامگذاری کند، سرش را بتراشد و برای او عقیقه کند.
پیامبر اسلام (ص) هم به سفارش‌ها عمل کرده و یک یا دو گوسفند را برای نوزاد عقیقه کرد. همچنین در کتاب‌های روایتی شیعه و سنی ازجمله در کتاب مستدرک نوشته شده است که در هفتمین روز از تولد امام حسین(ع) یعنی در روز نهم شعبان سال چهارم هجری، پیغمبر اکرم (ص) برای آن حضرت یک یا دو گوسفند را عقیقه کرد و یک رانش را همراه با مبلغ زیادی پول به قابله داد.
بقیه گوشت گوسفند را هم میان بینوایان و فقیران تقسیم کرده و بعد از آن موهای سر آن حضرت را تراشیده و هم وزن آن نقره صدقه دادند. روایت دیگری هم در کتاب حیاه الامام‌العسکری(ع) درباره عقیقه برای امام زمان(عج) نوشته شده که آن را ابراهیم پسر ادریس تعریف کرده است، به این صورت که: مولای من، امام حسن عسکری(ع)، دو رأس گوسفند را برای من فرستاده و نوشت: «بسم‌الله الرحمن الرحیم، این دو گوسفند را برای مولای خود امام زمان (عج) عقیقه کن و از گوشتش بخور که گوارایت باد و به برادرانت هم اطعام کن.» من هم‌ چنین کردم.
دعای عقیقه کردن:
دعاي عقيقه مرحوم «علاّمه مجلسي» در ادامه، دعايي را براي عقيقه نقل كرده و آورده است: «از امام صادق (ع) نقل شده است كه در وقت كشتن گوسفند عقيقه اين دعا را بخوان»: بِسْمِ اللهِ وَبِاللهِ، اَللّهُمَّ عَقيقَةٌ عَنْ فُلان بنام خدا و به ياري خدا، خدايا اين عقيقه از طرف فلاني است (به‌جاي فلاني، نام آن فرزند را بگويد) لَحْمُها بِلَحْمِهِ، وَدَمُها بِدَمِهِ، وَعَظْمُها بِعَظْمِهِ، اَللّهُمَّ اجْعَلْها وَِقاءً لاِلِ مُحَمَّد عَلَيْهِ وَآلِهِ السَّلامُ گوشت‌اش به‌جاي گوشت او و خونش به خون او و استخوانش به استخوان او، خدايا او را حامي محمد و آل محمّدقرار ده. و در حديث ديگري فرمود كه اين دعا را بخواند: يا قَوْمِ اِنّي بَري مِمّاتُشْرِكُونَ، اِنّي وَجَّهْتُ وَجْهِي لِلَّذي فَطَرَ السَّمواتِ وَالاَْرْضَ، حَنيفاً اي مردم! من بيزارم از آنچه شما شريك خدا سازيد. من به‌سوي كسي رو مي‌كنم كه آسمان‌ها و زمين را يك دل آفريد مُسْلِماً وَما أنَا مِنَ الْمُشْرِكينَ، اِنَّ صَلاتي وَنُسُكي وَمَحْياي وَمَماتي للهِِ در حال تسليم و نيستم من از مشركان همانا نماز و عبادتم و زندگي و مرگم از آن خدا رَبِّ الْعالَمينَ، لا شَريكَ لَهُ، وَبِذلِكَ اُمِرْتُ، وَأنَا مِنَ الْمُسْلِمينَ، پروردگار جهانيان است كه شريك ندارد و به همين دستور دارم و از مسلمانانم اَللّهُمَّ مِنْكَ وَلَكَ، بِسْمِ اللهِ وَبِاللهِ، وَاللهُ اَكْبَرُ، اَللّهُمَّ صَلِّ عَلي مُحَمَّد وَآلِ مُحَمَّد، خدايا! از تو و براي توست بنام خدا و بياري خدا و خدا بزرگتر است خدايا درود فرست بر محمّد و آل محمّد وَ َقَبَّلْ مِنْ فُلانِ بْنِ فُلان و بپذير از فلاني پسر فلاني (به‌جاي فلان‌بن‌فلان نام فرزند و پدرش را ببرد) سپس گوسفند را ذبح كند.
شرایط بعد از ذبح:
مستحب است که بعد از عقیقه استخوانها را نشکنند بلکه از بند مفصل ها جدا کنند و مستحب است یک ران یا یک چهارم گوسفند را به قابله و بقیه بین فقیران تقسیم شود . ولی مستحب بودن دفن کردن و بعضی از اداب و رسوم ثابت نشده است. امیدوارم که این مطلب مورد توجه عزیزان قرار گرفته باشد و بعضی ابهامات برایتان روشن شده باشد.
التماس دعای فراوان
ذبیح الله کارگران، اردیبهشت 97